Dzisiaj opowiem Wam o dekoracji rzeźbiarskiej typanonu z Vézelay. Ale najpierw kilka słów wstępu. Funkcjonowanie rzeźby romańskiej było ściśle związane z architekturą. Zdobiła portale, ościeża, archiwolty, belki nadproży a czasem rozlewała się na całą fasadę. Wewnątrz budowli skupiała się na kolumnach, gromadziła na kapitelach, a w wyjątkowych przypadkach – wypełniała trzony filarów. Jednak o jej znaczeniu dla wiernych świadczyło nie tylko to gdzie była umieszczana, ale jakie opowieści przedstawiała.
Kamienne opowieści
W średniowieczu religia chrześcijańska przenikała każdy aspekt życia. Jednak, aby podstawy wiary mogły dotrzeć do wiernych, musiały zostać odpowiednio przekazane. Liturgię mszy sprawowano w łacinie, języku niezrozumiałym dla szerokich grup ludzi. Jedynie kazania wygłaszane były w językach rodzimych. To one przybliżały historie biblijne, dogmaty wiary czy pouczenia zawarte w przypowieściach. Aby treści te utrwalały się w pamięci wiernych, były wybierane na tematy dla rzeźbionych opowieści.
Tematyka była szeroka: od scen eschatologicznych (np. Sąd Ostateczny) na fasadach kościołów, po scenki z Biblii (jak wspólny nocleg trzech króli w trakcie podróży do Betlejem). W dekoracjach reliefowych często pojawiały się też przedstawienia fantastycznych stworzeń o kształtach ludzkich lub zwierzęcych. Ich obecność najczęściej wiązała się z exemplami wywodzonymi z bestiariuszy i pism dydaktycznych (pisałam o nich tu).
Tympanon z Vézelay
Na tym tle wyróżnia się dekoracja portalu z bazyliki Marii Magdaleny w Vézelay z ok. 1120-1132. Zdobi ona przeznaczone dla świeckich wiernych wejście do nawy świątyni należącej do opactwa benedyktyńskiego.
Bazylika Marii Magdaleny w Vézelay, ok. 1120-1132
W bazylice w Vézelay od co najmniej XI wieku znajdowały się relikwie Marii Magdaleny, patronki Francji. Czyniło to ze świątyni ważny punkt pielgrzymkowy, przyciągający rzesze pątników. Jednocześnie Vézelay było ściśle związane z propagowaniem idei wypraw krzyżowych, wymierzonych przeciwko mieszkającym w Lewancie muzułmanom. Papież Urban II planował wygłosić tu przemówienie nawołujące do pierwszej krucjaty w 1095 roku. Bernard z Clairvaux w 1147 płomiennym kazaniem na polach Vézelay skłonił króla Ludwika VII do organizacji drugiej krucjaty. Stąd też wyruszyła trzecia krucjata.
Bibliothèque nationale de France (Fr.5594)
Tym samym tradycja promowania idei (zbrojnej) chrystianizacji świata pogańskiego była z Vézelay ściśle związana. Pomimo, że dekoracja portalu powstała dwie dekady przed wystąpieniem Bernarda z Clairvaux, jej program ikonograficzny zbudowany jest wokół idei misyjnej roli Kościoła.
Motywy ikonograficzne
W centrum tympanonu przedstawiono Chrystusa z rozłożonymi ramionami, nad którymi unoszą się ogniste promienie. Wokół niego rozmieszczono w parach postaci apostołów. Najbliżej stoją św. Piotr (lewa strona), trzymający klucze do Królestwa Bożego oraz św. Paweł (prawa strona), z dłonią uniesioną w geście sugerującym przemowę.
Pozostałe przedstawienia rozmieszczone są na poziomej belce nadproża oraz w archiwolcie czyli łukach obramiających tympanon. Zostały one podzielonej na kratki, w których umieszczono różne sceny. Na zewnetrznej części ukazano znaki zodiaku, symbolizujące cykliczność pór roku i upływ czasu. Pozostałe przedstawienia to m.in. postaci pielgrzymów, rycerzy, ale również – psiogłowców. Na belce nadproża ukazano dwa pochody. Tu również pojawiają się monstrualne rasy ludzkie – pigmeje i panotti, poprzedzone w procesji przez rycerzy. Wszystkie te przedstawienia odwołują się do zróżnicowania ludów żyjących na wszystkich szerokościach geograficznych i włączają je w plan zbawienia. Apostołowie i ich następcy – misjonarze (a w domyśle i krzyżowcy) zaniosą Słowo Boże w najodleglejsze zakątki świata, zgodnie z wolą bożą.
Program ikonograficzny
Badanie programu ikonograficznego jest jak próba ustalenia, jaką historię opowiada nam sztuka. W przypadku tympanonu z Vézelay nastąpiło połączenie kilku wątków tematycznych. Są tu odniesienia do:
- Pięćdziesiątnicy czyli Zesłania Ducha Świętego. Po pięćdziesięciu dniach od wniebowstąpienia Chrystusa, Duch Święty zstąpił na apostołów pod postacią języków ognia, dając im dar przemawiania językami świata. Jednak nie było już przy tym Jezusa.
- Wniebowstąpienia i zapowiedzi Zesłania Ducha Świętego – sugeruje to postać Chrystusa w centrum. Zapowiedź rozesłania apostołów z misją chrystianizacyjną miała miejsce w dniu Wniebowstąpienia. Ich moc nawracania i dar komunikowania się różnymi językami miały nadejść w pięćdziesiątnicę.
- Powstania Kościoła powszechnego. Odwołanie do fragmentu Listu św. Pawła do Efezjan (2:11-22), opisującego powstanie Kościoła powszechnego, łączącego żydów i ludy nie objęte wcześniej przymierzem z Bogiem czyli pogan.
Zesłanie Ducha Świętego jest uważane za moment fundacyjny dla kościoła chrześcijańskiego. Apostołowie otrzymali moc i autorytet ustalania misji na całym świecie. A zatem – włączania wszelkich ludzkich stworzeń w obręb Kościoła.
Kluczowe dla zrozumienia sensu opowieści wydaje się “podwojenie” postaci św. Pawła. Występuje on zarówno jako część grupy wokół Chrystusa, jak i “dowodzi” procesji przedstawionej w nadprożu. To do niego rycerze prowadzą nietypowych mieszkańców odległych krain. Św. Paweł był apostołem pogan. W odróżnieniu od niego, św. Piotr związany był z działalnością misyjną wśród diaspory żydowskiej. Z połączenia tych dwóch, nawróconych mocą słowa bożego, grup powstał kościół powszechny.
Potworne rasy jako inny
Dla nas szczególnie interesujące jest wykorzystanie postaci fantastycznych ras ludzkich do ukazania “innych” chrześcijańskiej kultury.
Psiogłowcy, ukazani po stronie żydowskiej, wykonują gest trzymania się za gardło sugerujący, że nie mogą mówić. Stają się oni metaforą żydów, którzy odrzucili nauki Jezusa. Kasjodor, pisarz chrześcijański z VI wieku, zinterpretował fragment Psalmu 22:17 (Bo [sfora] psów mnie opada, osacza mnie zgraja złoczyńców) jako opis żydów. Mieliby oni, jak psy, szczekać na wszystko co jest dla nich nowe. Szczekanie to z kolei rodzaj niemoty, niemożliwości komunikacji i formułowania słów. Towarzyszą im przedstawiciele innych ułomności, uosabiający ślepotę i głuchotę na nauki Kościoła.
Pozostałe dwie monstrualne rasy zostały umieszczone po stronie pogan. Przewodzą im rycerze, być może dla podkreślenia roli ich walecznych zdolności w chrystianizacji “innych”. Za nimi pokazano pigmejów, wedle Pliniusza zamieszkujących Afrykę, a dalej panotti – z Indii lub Scytii (więcej o nich tu i tu). Pochodzili oni spoza znanego, chrześcijańskiego świata, którego symbolicznym centrum była Jerozolima. Zastosowanie postaci monstrualnych ras ludzkich służyło podkreśleniu tej obcości i oddalenia.
Słowo podsumowania
Jaka opowieść wyłania się z tego skomplikowanego układu znaczeń i kontekstu kulturowego? Jej centralne miejsce zajmuje podkreślenie mocy danej przez Boga Kościołowi do prowadzenia misji chrystianizacyjnej. Ma ona za zadanie scalenie całego świata we wspólnotę kościoła powszechnego. Jest w niej miejsce dla żydów i dla ludów żyjących bez znajmości Boga, jeśli tylko zechcą przyjąć Ewangelię. Pojawienie się w tej opowieści rycerzy, przypomina o niedawnej pierwszej krucjacie, a jednocześnie zapowiada następne, prowadzone pod znakiem krzyża. Rola rycerstwa jest szczególnie czytelna w części poświęconej nawracaniu pogan, gdzie monstrualne rasy są “eskortowane” na łono Kościoła przez zbrojnych.
Do dalszej lektury:
Peter Low, “You Who Once Were Far Off”: Enlivening Scripture in the Main Portal at Vézelay, “The Art Bulletin”, vol. 85, no. 3 (Sep., 2003), pp. 469-489
Visits: 47