Mapy świata

W czasach, kiedy świat poznawano i nazywano na podstawie zasłyszanych opowieści, mapy pełniły rolę wizualnych kompendiów wiedzy. W średniowieczu wyodrębnił się ich szczególny gatunek: mappa mundi – mapy świata.

Mappa mundi

Najwcześniejszą jej odmianą była mapa O-T (orbis terrarum). Kontynuowała antyczne przekonanie o wyglądzie świata otoczonego okeanosem. Początkowo przyjęła formę stricte graficzną, z oznaczeniami trzech znanych mas lądu (Europy, Azji i Afryki). Rozpowszechniła się poprzez schematyczne ilustracje umieszczane przez skrybów w Etymologiach Izydora z Sewilli. Była to średniowieczna encyklopedia z VII w., w której biskup Izydor zebrał całą dostępną mu wiedzę. Korzystał głównie z antycznych źródeł i stworzył “podręcznik wiedzy o świecie”, wykorzystywany przez wiele późniejszych pokoleń.

Z czasem mapy świata zyskiwały coraz bardziej rozbudowaną formę. Niezmiennie jednak ukazywała ląd w formie dysku otoczonego oceanem i podzielonego na trzy części, z Azją (czyli wschodem) umieszczaną na górze i zajmującą połowę przestrzeni. Ląd rozdzielały masy wody: Morze Śródziemne, Nil i Tanais (czyli Don). Ich kontury były umowne i odwzorowywały układ wypracowany przez antycznych twórców map.

Zasługą biskupa Sewilli stało się nie tylko rozpowszechnienie tej starożytnej wizji mapy świata, ale również wpisanie w nią biblijnej narracji. Zgodnie z nią ludy zamieszkujące trzy kontynenty miały wywodzić się od synów Noego – Jafeta w Europie, Sema w Azji i Chama w Afryce. Na najdalszym Wschodzie Izydor “umieścił” ziemski raj: leży [on] na Wschodzie. Nazwa tłumaczona z greki na łacinę oznacza ogród. Po hebrajsku zwie się Eden, co w naszym języku znaczy radość. […] Wejścia do tego miejsca po upadku ludzkiego rodu nie ma, bo zewsząd otacza je ogrodzenie z płonących mieczy, co znaczy, że obwarowane jest ścianą ognia, a płomienie sięgają prawie nieba. A jeszcze cheruby, znaczy wojska anielskie, rozmieszczone nad płonącymi mieczami bronią złym duchom dostępu.

Biblijne odwołania z czasem stawały się coraz bogatsze, wzbogacając dekoracje map. Pojawiały się na nich przedstawienia arki Noego na górze Ararat, czy grupy trzech królów zmierzających do Betlejem. Towarzyszyły im opisy terytoriów i zamieszkujących je ludów. Opierały się one na średniowiecznych encyklopediach oraz podróżniczych relacjach o cudach świata (więcej o mirabiliach tu).

Psałterz Mapy

Jedną z wcześniejszych, bogato ilustrowanych map świata, jest ta zawarta w Psałterzu Mapy z ok. 1260. Prawdopodobnie powstała na podstawie wcześniejszej, dużej mapy ściennej wykonanej dla angielskiego króla, Henryka III Plantageneta. Miałaby ona wisieć w pałacu westminsterskim, umieszczona za plecami monarchy, który tym samym miałby na jej tle sprawować władzę. Przypuszcza się, że poniższa mapa jest jedną z kolejnych jej kopii, wykonaną przez mnicha Mateusza z Paryża.

Krąg ziemski wpisany jest w prostokąt karty Psałterza. Masy lądu dzielą się na trzy części przedzielone i oblane masami wody. Nad całością czuwa Chrystus w majestacie, gwarant ładu i porządku. Hołd składają mu dwaj aniołowie. W centrum ziemskiego świata umieszczona została Jerozolima, a na najdalszym krańcu Wschodu ukazano otoczony murem raj.

Pozostałe przedstawienia łączą chrześcijańską tradycję z wiedzą geograficzną. Ziemia Święta i Wschód to miejsca wydarzeń biblijnych, tj. rozstąpienie się Morza Czerwonego. To też miejsca wydarzeń znanych z legend – jak uwięzienie przez Aleksandra Wielkiego ludów Goga i Magoga za żelazną bramą w górach. W XIII wieku ludy te były uznanawane za protoplastów hord tatarskich, które w tym czasie najechały na Europę. Przedstawienia te nałożone zostały na siatkę znanych miast, umownie oznaczanych na mapie za pomocą trójkątnego znacznika i nazwy.

Południowy kraniec tego świata wypełniają postaci znanych nam już monstrualnych ras ludzkich. Ich wyobrażenia zapożyczone zostały m. in. z De mirabilibus mundi Solinusa. Rozpoznajemy wśród nich bezgłowych blemiów, z twarzami umieszczonymi na torsach. Zamieszkują one marginesy rzeczywistości, niedostępne bezpośredniemu poznaniu. Ilustrują tym samym fantazję Europejczyków/chrześcijan o tym co odległe.

Średniowieczne mapy świata były w dużej mierze teologiczne, pouczające i narracyjne. Ich funkcją nie była orientacja w przestrzeni w trakcie podróży, a raczej wytworzenie imaginacyjnego obrazu świata. Dopiero z czasem względy praktyczne doprowadziły do rozwoju map żeglarskich, tzw. portolanów.

Dalsza lektura:

• Thomas Reinertsen Berg, Teatr Świata. Mapy, które tworzą historię, Kraków 2018
• Katarzyna Zalewska-Lorkiewicz, Ilustrowane mappae mundi jako obraz świata, Warszawa 2005

Visits: 23