PORTRETY CRANACHA

Jednym z najważniejszych źródeł dochodu dla Lucasa Cranacha starszego, jak również całego jego warsztatu, była produkcja portretów. Zamawianie własnego wizerunku było niezwykle istotnym elementem manifestowania pozycji, a niekiedy dawało świadectwo awansu społecznego. Portrety Cranacha powstawały na zamówienie zarówno członków rodów arystokratycznych i najwyższych warstw duchowieństwa, jak i mieszczan. Znajdowało to odzwierciedlenie w formułach portretowych.

Cranach od 1505 roku był nadwornym malarzem na dworze saskim w Wittenberdze. Z jego pracowni wyszły liczne wizerunki członków rodu Wettynów, skoligaconych z Fryderykiem III Mądrym, pierwszym patronem malarza. Kolejni elektorzy otaczali opieką warsztat Cranachów.

PORTRETY ELEKTORÓW SASKICH

FRYDERYK III MĄDRY

Fryderyk III Mądry (1465-1525) był złożoną postacią. Należał do rodu Wettynów, władał Saksonią jako elektor, jednak w 1519 roku odrzucił koronę cesarską i przyczynił się do wyboru na cesarza Karola V Habsburga. Nigdy nie zrezygnował z katolicyzmu, a jednocześnie otaczał opieką i ochroną reformatorów – Marcina Lutra i Filipa Melanchtona. Był protektorem nauki (w 1502 roku założył uniwersytet w Wittenberdze) oraz mecenasem sztuki.

JAN MOCNY

Jan Mocny był młodszym bratem Fryderyka III i elektorem Saksonii od 1525 roku. Przeszedł na luteranizm, który uznał też za religię państwową. Z warsztatu Cranacha wyszło wiele portretów obu braci, które nie tylko służyły do pokazywania ich wyglądu, ale także miały znaczenie reprezentacyjne. Umieszczane w oficjalnych pomieszczeniach siedzib książęcych uobecniały osoby władców i przypominały o ich zwierzchnictwie w danym miejscu.

Dla rodów arystokratycznych najważniejsza było zachowanie sukcesji pokoleń. Fryderyk III zmarł bezpotomnie, jednak jego brat doczekał się następcy. W dyptyku z Londynu możemy zobaczyć dwóch przyszłych elektorów Saksonii: Jana Mocnego i jego syna Jana Fryderyka Wspaniałego. Identyfikację umożliwiają nie tylko wiernie oddane rysy obu postaci, ale także herby umieszczone na odwrocie prawego skrzydła.

Portrety mają uzupełniającą się kolorystykę: zieleń tła w portrecie ojca jest powtórzona przez zieleń ubioru syna, a czarne tło w portrecie syna pasuje do ubioru ojca. Chłopiec dominuje w kompozycji bardziej niż jego ojciec i zwrócony jest twarzą do widza. To nietypowe, bo konwencja nakazywała ujęcie półprofilowym, tak by portretowani byli zwróceni do siebie.

JAN FRYDERYK

Był najstarszym synem Jana Mocnego, szkolił go Georg Spalatin, doradce elektorów saskich, a także przyjaciel i współpracownik Marcina Lutra (więcej o niż w dalszej części wpisu). Młody Wettyn był zatem świetnie wykształcony oraz przygotowany do przyjęcia reformatorskich tez Lutra.

Wraz z ojcem był zwolennikiem reformacji, wyraził poparcie wobec Wyznania augsburskiego podczas sejmu Rzeszy w Augsburgu w 1530 roku. Jego tekst przygotowany przez Filipa Melanchtona, szybko został uznany za oficjalne podsumowanie nauk luterańskich. Przygotowało to podłoże do zawiązania Związku Szmalkaldzkiego, którego członkowie zobowiązywali się do udzielania sobie wzajemnej pomocy w wypadku akcji zbrojnej przeciwko ewangelikom. Na czele związku stanął Jan Fryderyk, już jako elektor saski po śmierci ojca w 1532 roku.

Cranach namalował portret Jana Fryderyka w 1526 roku z okazji jego zaręczyn z Sybillą Kliwijską, która była dziedziczką niemałej fortuny. Narzeczony ukazany jest w okazałej czerwonej szacie z narzuconym na wierzch futrzanym okryciem. Na szyi zawieszone ma dwa pierścienie zaręczynowe. Na głowie zaś nosi przetykany perłami wieniec z pojedynczym piórem.

Portret Sybilli Kliwijskiej stanowi dopełnienie wizerunku Jana Fryderyka. Narzeczona nosi podobne nakrycie głowy, przy czym jej wieniec zdaje się być jubilerskiej roboty, posiada jednak również ozdobnie pióro. Tak jak i książę ubrana jest w szaty w czerwonym kolorze, z kołnierzem wyszywanym perłami. Jej pierś zdobi naszyjnik z krzyżem oraz łańcuch, zapewne złoty.

Z okazji ślubu Sybilli i Jana Fryderyka w 1526 roku, zorganizowane huczne uroczystości na zamku w Torgau. Odbyła się seria pojedynków rycerskich na cześć młodej pary w których udział wzięli przedstawiciele najznakomitszych rodów niemieckich.

PORTRETY INNYCH CZŁONKÓW RODU

Wettynowie tworzyli rozległą sieć rodową. Jednym z kuzynów elektorów saskich był Henryk Pobożny, młodszy syn księcia saskiego Albrechta Odważnego. W 1498 roku odbył podróż do Ziemi Świętej, później udał się też do Santiago de Compostela. W przeciwieństwie do swego starszego brata Jerzego, który pozostawał gorliwym katolickiem Henryk sprzyjał reformacji.  Zezwolił swoim poddanym na przechodzenie na luteranizm, a w 1537 roku sam dokonał konwersji i przystąpił do związku szmalkaldzkiego. Po śmierci brata odziedziczył księstwo saskie z siedzibą w Dreźnie, gdzie ustanowił religią państwową luteranizm.

Para portretów namalowana przez Cranacha należy do najwcześniejszych północnych przedstawień pełnopostaciowych. Małżonkowie noszą bogato zdobione stroje i biżuterię. Henryk ukazany jest jednak jako mężczyzna zaprawiony w męskich cnotach – towarzyszy mu potężny pies myśliwski, a sam dobywa miecza. Jego żonie towarzyszy mniejszy piesek, raczej kanapowy niż tropiący.

PORTRETY DZIECI

Z warsztatu Cranacha wyszło również wiele portretów dziecięcych, które ukazują najmłodszych członków rodu Wettynów. W wielu przypadkach trudno o ich identyfikację. Artyście udało się jednak uchwycić dziecięcą niewinność i łagodną powagę chociażby w tej parze wizerunków z Waszyngtonu. Obrazy te należą do najbardziej ujmujących portretów dziecięcych Cranacha.

Chłopiec ma na sobie bogato haftowany złotem i bielą dublet (rodzaj kaftana) z wysoką stójką, zdobiony wizerunkami kwiatów oraz królika i lisa. Z rozcięć brązowego okrycia wyłaniają się rękawy szaty z czerwonego adamaszku. Na głowie ma wianek nie z kwiatów, ale ze złota, pereł i liście z zielonej emalii.

Równie wspaniały jest kostium dziewczynki. Jej suknia wykonana jest z ciężkiego, czerwonego materiału, być może aksamitu lub matowa satyny z rozcięciami na rękawach z których widać spodnią warstwę. Wokół ramion układa się misterny złoty łańcuch, a dekolt zdobi złoty naszyjnik wykończony białymi emaliowymi kwiatami, być może stokrotkami. Niezwykle kosztowne stroje obojga dzieci wskazują na ich wysokie urodzenie.

PORTRETY A KSIĄŻĘCE OŁTARZE

Cranach tworzył portrety na zamówienie elektorów saskich nie tylko jako samodzielne wizerunki, ale także umieszczał je w obrębie scen religijnych. Zgodnie z zasadami katolickiej dewocji, ukazywanie własnej postaci w trakcie adoracji świętej sceny miało dawać wyraz indywidulanej pobożności, a jednocześnie ułatwiać drogę ku zbawieniu. Zanim wystąpienie Lutra w 1517 roku potępiło takie wykorzystywanie świętych obrazów, władcy z Wittenbergi ufundowali kilka dzieł tego typu.

OŁTARZ KSIĄŻĘCY

Nie jest znane przeznaczenie tzw. Ołtarza książęcego, ale obecność portretów braci Fryderyka i Jana oraz temat sceny głównej – Adoracja Dzieciątka – wskazują na zamówienie do kaplicy Najświętszej Marii Panny w kościele zamkowym w Wittenberdze. W latach 1504-1509 budowa kościoła zamkowego zmierzała ku końcowi, a jego wyposażenie stało się w tym czasie ważnym zadaniem.

Czarne tło środkowego panelu rozciąga się na oba skrzydła, gdzie klęczą Fryderyk Mądry i Jan Mocnym. Towarzyszą im św. Bartłomiej (po lewej) i Jakub Starszy (po prawej). W ramach szczególnego wyróżnienia święty Bartłomiej opiera rękę na ramieniu Fryderyka, ówcześnie będącego elektorem saskim.

OŁTARZ Z TORGAU

Tryptyk z Frankfurtu jest jednym z najważniejszych dzieł w twórczości Cranacha, a zarazem – najwcześniejszych zleceń, które wykonał jako nadworny malarz w Wittenberdze. Zainspirowany podróżą do Niderlandów oraz zapoznaniem się z dziełami Quentina Massysa, sięgnął po popularny wówczas temat rodziny świętej Anny. Średniowieczne legendy wyznaczały linię pokrewieństwa między Marią a matkami niektórych apostołów poprzez trzech mężów, których miała mieć święta Anna, matka Marii.

Za tym sakralnym motywem kryje się polityczne zaangażowanie władców, których rysy możemy rozpoznać u dwóch mężczyzn na skrzydłach ołtarza, małżonków przyrodnich sióstr Marii. Fryderyk Mądry i Jan Mocny demonstrują tym samym swoją lojalność wobec cesarza Maksymiliana, który na galerii centralnego obrazu wciela się w rolę jednego z mężów Anny.

REFORMACJA

Elektorzy sascy wspierali rozwój humanizmu na uniwersytecie w Wittenberdze, a Cranach otrzymywał zamówienia na portrety od wielu uczonych, z którymi również zawierał przyjaźnie. Najmocniejsza więź połączyła go jednak z inicjatorem ruchów reformacyjnych – Marcinem Lutrem, którego portrety tworzył do końca życia. Co więcej, Cranach stworzył kilka typów “oficjalnego” wizerunku reformatora, które następnie były powielane w jego warsztacie.

PORTRETY MARCINA LUTRA – MNICH

Marcin Luter rozpoczął swoją karierę teologiczną jako członek zakonu augustianów eremitów o najsurowszej regule. W 1508 roku przeniesiony został do klasztoru w Wittenberdze, gdzie objął stanowisko wykładowcy filozofii moralnej na nowo powstałym uniwersytecie. Zarazem kontynuował studia teologiczne. Tam też rozwinął swoje tezy o konieczności reformacji Kościoła Rzymskiego.

Lucas Cranach został jego bliskim przyjacielem (był nawet ojcem chrzestnym pierwszego syna Lutra) i zagorzałym zwolennikiem reformatorskich poglądów. Portret Lutra jako mnicha powstał w 1520 roku, kiedy reformator opublikował serię broszur, w których kwestionował zasadność kościelnej sprzedaży odpustów i zaprzeczał nadrzędnej roli papieża. Cranach był zaangażowany w proces druku tych broszur. W miedziorycie daje wyraz swoim sympatiom poprzez łacińską inskrypcję umieszczoną pod wizerunkiem. Oznajmia w niej, że choć zarówno ta rycina, jak i jej autor przeminą, to myśli Lutra będą trwać wiecznie. W następnym roku Luter został ekskomunikowany przez papieża Leona X i skazany na banicję przez cesarza Karola V za heretyckie poglądy.

PORTRETY MARCINA LUTRA – RYCERZ JERZY

Aby ocalić życie Lutra, Fryderyk Mądry (choć sam był katolikiem) upozorował jego porwanie, a następnie ukrył go na zamku w Wartburgu pod zmienioną tożsamością – jako rycerza Jerzego. Okres 10 miesięcy, które reformator spędził w ukryciu, posłużył mu do studiowania języka hebrajskiego i greckiego oraz do przygotowania przekładu na niemiecki Nowego Testamentu, w oparciu o wersję grecką (Septuagintę). Wspierał go w tym zespół językoznawców, pośród których był Filip Melanchton. W czasie nieobecności Lutra w powszechnej opinii rosło przekonanie o jego śmieci, a jego publikacje i idee szybko zyskiwały na popularności. Powyższy portret wykonany przez Cranacha miał służyć zdementowaniu pogłosek o śmierci reformatora. Funkcjonował w wielu kopiach, portrety Cranacha ukazujące Junkra Jörga, to również odbitki z drzeworytu.

PORTRETY MARCINA LUTRA – MAŁŻONEK

Lucas Cranach starszy, Portret Marcina Lutra i Portret Katarzyny von Bora, 1526, Wartburg-Stiftung, Eisenach

Jedną z konsekwencji reformacji był powrót Lutra do stanu świeckiego, zarówno ze względu na obłożenie ekskomuniką, ale również kwestionowanie przez luteranizm zasadności celibatu. W 1525 roku Marcin Luter ożenił się z byłą zakonnicą Katarzyną von Bora. Była jedną z sióstr zakonnych, które pod wpływem jego nauk uciekły z klasztoru w Nimbschen. Luter pomagał im znaleźć dach nad głową oraz odpowiednich mężów, co zapewniałoby im również bezpieczeństwo materialne. Katarzyna von Bora zdecydowała jednak, że poślubi samego Lutra. Para doczekała się licznego potomstwa, a ojcem chrzestnym pierwszego z synów został Lucas Cranach starszy.

FILIP MELANCHTON

Drugą ważną postacią dla rozwoju reformacji był Filip Melanchton, profesor języków klasycznych (w tym hebrajskiego) oraz literatury antycznej na uniwersytecie w Wittenberdze. Zaprzyjaźniony z Lutrem, wspierał go w przekładzie Biblii oraz wziął na siebie ciężar spisania zasad nowej religii – wspomnianego wyżej Wyznania augsburskiego. Warsztat Cranacha zajmował się seryjną produkcją portretów obu reformatorów, które często funkcjonowały jako pendants czyli para. Powstały ich liczne odmiany, których przykłady można było znaleźć w domu każdego przykładnego luteranina. Tym samym portrety Cranacha stały się oficjalnymi wizerunkami reformatorów luterańskich.

“DIABŁU OGAREK”

Cranach st. wykonywał portrety nie tylko na potrzeby reprezentacyjne dworu saskiego oraz dla popularyzacji osób reformatorów. Jednym z głównych zleceniodawców z obozu katolickiego był kardynał Albrecht Brandenburski Hohenzollern (1490–1545). Był on jedną z najciekawszych i najbardziej kontrowersyjnych postaci XVI-wiecznych Niemiec. Był mecenasem humanistów (do których należałoby zaliczyć Lutra), a jednocześnie poparł papieża Leona X i kontynuował sprzedaż odpustów po wystąpieniu Lutra. Połowę dochodów wysyłał do Rzymu, a drugą połowę przeznaczał na spłatę długów wobec bankiera Jacoba Fuggera. Albrecht należał do wrogów nowego ruchu reformacyjnego, ale przyznał swoim poddanym w Magdeburgu wolność wyznania, w zamian za określoną opłatę.

Albrecht Brandenburski pochodził z arystokratycznego rodu, wraz z bratem, elektorem brandenburskim, założył uniwersytet we Frankfurcie nad Odrą w 1506 roku. Był świetnie wykształcony, w wieku 23 lat został arcybiskupem Magdeburga, a pięć lat później – kardynałem. Posiadał rezydencję na zamku Moritzburg w Halle.

Kardynał Albrecht był jednym z najpotężniejszych książąt Kościoła w czasach reformacji, nie tylko ze względu na wysokie urodzenie, ale również pełnione funkcje – arcybiskupa Magdeburga i kardynała Moguncji. Na portrecie z Berlina Cranach ukazał go jako świętego Hieronima, który zwyczajowo nazywany był kardynałem (choć ten urząd powstał ponad sto lat po śmierci świętego). Największa popularność Hieronima dotyczyła jednak jego znaczenia jako pustelnika i tłumacza Biblii na łacinę. Albrecht w portrecie niejako przejął jego atrybuty – pomimo drogich szat pozuje na eremitę pracującego w leśnym odosobnieniu i przy surowo biurku wykonanym z surowych materiałów. Tak jak Hieronimowi, i jemu towarzyszy oswojony lew.

DIDASKALIA: Ołtarz św. Magdaleny

Z inicjatywy Albrechta miała miejsce rozbudowa kolegiaty w Halle, gdzie w trosce o swoje życie wieczne (miał być tam pochowany), kardynał zgromadził również ok. 20 000 relikwii. Przygotowanie wystroju świątyni zamówił u czołowych artystów niemieckich około 1523 roku. Zwrócił się m.in. do Lucasa Cranacha starszego z zamówieniem na wykonanie szesnastu ołtarzy, w tym Ołtarza św. Magdaleny. Łącznie zamówienie obejmowało 142 obrazy, zamówione u takich artystów jak  Albrecht Dürer, Matthias Grünewald (ołtarz ze świętym Erazmem i świętym Maurycym) czy Hans Baldung Grien. Jest to największe zamówienie w całej historii sztuki niemieckiej.

Kardynał został wypędzony przez protestantów z zamku Moritzburg w Halle, co skłoniło go do poparcia cesarza w walce z reformacją, a w 1540 roku jako pierwszy przyjął jezuitów, zakon powołany do zwalczania reformacji, do Moguncji. Po opuszczenia swojej rezydencji, przeniósł się do Aschaffenburgu, dokąd zabrał wozy pełne dzieł sztuki. Pośród nich były również kwatery Ołtarza św. Magdaleny. Obecnie są one wystawione w kościele św. Piotra i Aleksandra w Aschaffenburgu.

PORTRETY HUMANISTÓW I MIESZCZAN

Portrety Cranacha to także wizerunki uczonych i humanistów. Wspominałam o Lutrze i Melanchtonie, którzy sami byli wykładowcami na uniwersytecie w Wittenberdze. Pośród zleceniodawców pojawiali się również mieszczanie, zazwyczaj zaradni przedsiębiorcy, których status pozwalał im na korzystanie z usług nadwornego malarza książąt saskich.

Johannes Cuspinianus

Zanim Cranach trafił na dwór saski w Wittenberdze, odbył podróż do Wiednia około 1502 roku. Ze względu na dwór Maksymiliana I, miasto stanowiło centrum kulturalne tego czasu, gdzie możliwe było nawiązanie kontaktów z licznymi książętami jako potencjalnymi kontrahentami i pracodawcami.

Johannes Cuspinianus był profesorem medycyny, a od 1500 roku rektorem na Uniwersytecie Wiedeńskim. Pełnił również funkcję królewskiego superintendenta. Jako autor dzieła De Caesaribus et Imperatoribus otrzymał od cesarza Maksymiliana I wieniec laurowy poety. Zasłużył się jako odkrywca i redaktor klasycznych i średniowiecznych tekstów historycznych.

Portrety ukazują małżonków na tle dzikiej, północnej przyrody. Takie włączanie rodzimego, północnego krajobrazu jako tła portretów, a nawet scenerii dla tematów religijnych, było nową tendencją określaną jako szkoła naddunajska. Cranach tworząc te portrety przyczynił się również do rozwoju tego nowego trendu.

Georg Spalatin

Wspomniany powyżej Georg Spalatin był niemieckim duchownym, kaznodzieją, a także sekretarzem i bibliotekarzem elektora saskiego Fryderyka Mądrego oraz nauczycielem jego bratanka. Urodzony jako Georg Burkhardt, przyjął łacińską wersję nazwiska utworzonego od swojego miejsca urodzenia – Spaltu.Jako najbardziej zaufany współpracowniki księcia elektora oraz jego następców, chronił humanistów i poetów przed rozmaitymi reperkusjami. Znajomość z Marcinem Lutrem nieodwołanie zmieniła jego życie oraz wpłynęła na późniejszą konwersję. Zapewne dzięki jego wstawiennictwu Fryderyk III silnie popierał Lutra, pomimo, że sam do końca życia pozostał przy wierze katolickiej.

Małżeństwo Büchner

Jako odnoszący sukcesy kupiec i radny miejski w Lipsku, Moritz Büchner był przedstawicielem świeżo wzbogaconej klasy średniej, która powstała w wyniku rozwoju kapitalizmu w XVI-wiecznych Niemczech. Cranach uchwycił tu pewność siebie, dumę i ambicję mężczyzny, które często towarzyszą nowo zdobytemu bogactwu i poprawie statusu społecznego. Po lewej stronie portretu Moryca widnieje podpis Cranacha, uskrzydlony wąż oraz data powstania obrazu. W przeciwieństwie do męża, Anna Buchner nie patrzy wprost na widza, co byłoby uważane za nieskromne. Jej ciało – skryte pod drogimi szatami, z tiarą wysadzaną perłami, złotą siatką na włosach, ciężkim złotym łańcuchem i mnóstwem pierścieni z rubinami i szmaragdami – było manifestacją bogactwa rodziny.

Małżeństwo von Wiedebach

W tej parze sportretowanych małżonków to Apollonia jest ciekawszą postacią. Pochodziła z zamożnego rodu patrycjuszowskiego, jej pierwszym mężem był Jakub von Blasbalg, zarządca skarbu księstwa Saksonii. Po jego śmierci w 1490 roku, Apollonia została wyznaczona przez księcia do prowadzenia spraw finansowych księstwa. Była tym samym pierwszą kobietą w Saksonii Ernestyńskiej, której pozwolono na pełnienie takiej funkcji.

W 1491 r. poślubiła książęcego komornika i rządcę czynszów Georga von Wiedebach, jednego z najbogatszych ludzi w Saksonii. Na portrecie został on ukazany w płaszczu obszytym futrem. Na lewym kciuku sygnet z postacią jelenia. Po śmierci Wiedebacha w 1524 roku jego majątek przypadł Apollonii, która w testamencie przekazała go na cele dobroczynne. Obejmowały one potrzeby szpitali i ludzi ubogich, a także poprawę stanu ulic w Lipsku. Ufundowała również luterańskie stanowisko dla kaznodziei przy jednym z miejskich kościołów. Była bowiem zwolenniczką i orędowniczką reformacji, pomimo że jej mąż, jako urzędnik państwowy, był katolikiem.

PORTRETY CRANACHA

Lucas Cranach starszy realizował zamówienia portretowe od każdego, kogo było stać na jego usługi. Nie wykonywał ich jednak wyłącznie samodzielnie, opierał się na pomocy synów – Hansa (1513- 1537) oraz Lucasa (1515-1586) oraz pracowników licznego warsztatu, który prowadził w Wittenberdze.

Visits: 113